Ord. Prof. Dr. Aydın Sayılı / Çalışmaları ve Önemli Eserleri

Eserleri ve Çalışma Alanları

 

[çalışmaları pdf]

 

 

 

Unat (2013), Aydın Sayılı’nın çalışmalarının merkezindeki temel düşüncenin “Türklerin bilim tarihindeki yerini nesnel bir biçimde belirlemeye çalışmak” olduğunu ifade etmektedir. Sayılı’nın ilk yayınları Harvard Üniversitesi’ndeki öğrencilik yıllarına kadar geri gider (Türker-Küyel, 1996). O dönem, Sarton’un kurmuş olduğu Isis dergisinde Turkish Medicine, Aristotelian Explanation of the Rainbow ve Was Ibn Sînâ an Iranian or a Turk gibi bazı makalelerini yayımlamayı başarmıştı (Demir ve Dosay Gökdoğan, 2008).

 

Aydın Sayılı’nın kitap, makale, tebliğ, tercüme, araştırma yazısı, tanıtma yazısı ve benzeri eserlerinden Topdemir (1993) 119, Kâhya (1995) 117, Türker-Küyel (1996) 133, Ayan (2008) ise 147 adedinin listesini vermiştir. Ord. Prof. Dr. Aydın Sayılı’nın yayınları, Türkçe, İngilizce, Arapça ve Farsça’dır (Uğurlu, 1996). Sayılı’nın çalışmaları orijinal kaynaklara yönelik analitik ve akademik bir tarih anlayışı ile yazılmıştır (Irzık ve Güzeldere, 2005; akt. Unat, 2013). Ayrıca Unat (2013), Aydın Sayılı’nın bilim tarihi araştırmalarında tanımlayıcı-anlatımcı tarzdan çok analizci-yorumcu bir tarz geliştirdiğini belirtmektedir.

 

 

 

 

 

 

Astronomi Tarihi Alanındaki Çalışmaları

Sayılı’nın en çok üzerinde çalıştığı alandır. Bu alanda belki de başyapıtı sayılabilecek en önemli kitabı 1960 yılında yayımlanan The Observatory in Islam and Its General Place in History of Observatory’dir (İslam’da Rasathane ve Genel Rasathane Tarihindeki Yeri). Eser, İslam dünyasında kurulmuş olan gözlemevleri hakkında şimdiye kadar yazılmış en kapsamlı eser özelliğini halen sürdürmektedir (Unat, 2004). Bu eser, İslam dünyasındaki belli başlı gözlemevleri; bu kurumlarda hizmet vermiş belli başlı astronomlar; kullanılan aletler ve söz konusu dönemdeki astronomi çalışmaları hakkında bilgi verir (Kâhya, 1995).

Sayılı, The Observatory in Islam’da, İslam Uygarlığı içinde astronominin yerini ve önemini göstermiş, IX. ve XVI. yüzyıllar arasında Abbâsiler, Endülüs Emevileri, Selçuklular, Fâtımiler, İlhanlılar ve Osmanlıların yönetimi altındaki bölgelerde kurulmuş bütün büyük ve küçük rasathaneleri kronolojik olarak betimlemiş ve nihayet Batı’da gözlemsel astronominin sonradan ortaya çıkan gelişiminde oynamış olduğu rolü belirledikten sonra, bir araştırma kurumu olarak ilk rasathanelerin İslam Dünyasında ortaya çıktığını inandırıcı bir biçimde kanıtlamıştı (Demir ve Dosay Gökdoğan, 2008).

Bugün de astronomi tarihi ve bilim tarihi araştırmalarında temel başvuru kaynağı olarak kullanılmakta olan bu yapıt, bilim tarihçilerimizden Prof. Dr. Fuat Sezgin’in kaleme aldığı İslam’da Bilim ve Teknik adlı çalışmanın astronomiden bahseden ikinci cildinde yoğun bir biçimde kullanılmıştır (Demir ve Dosay Gökdoğan, 2008). Profesör Sayılı, ‘İslâm’da Rasathane’de göstermiştir ki, rasathane, astronomi çalışmaları yapmak amacıyla örgütlenmiş ve uzmanlaşmış bir kurum olarak, İslâm Âleminde doğmuştur. Doğu İslâm Âlemindeki rasathaneler, Avrupa’da kurulan ilk rasathaneler için bir prototip ve model hizmetini görmüştür (Türker-Küyel, 1996).

Yine Sayılı tarafından hazırlanan diğer bir kitap da Copernicus and His Monumental Work’dur (Kopernik ve Anıtsal Yapıtı). Eserde Copernicus’un devrim yaratan kuramına [Güneş Merkezli Evren Kuramı] ilişkin önemli ipuçları verilmektedir (Unat, 2004). Unat (t.y.), astronomi tarihi ile ilgili diğer çalışmalarının (16 adet) ismine de yer vermiştir.

 

Matematik Tarihi Alanındaki Çalışmaları

 

 

 

Aydın Sayılı, matematik tarihiyle de yoğun bir biçimde ilgilenmiş ve özellikle de İslam cebir tarihinin aydınlanmasına katkılarda bulunmuştu (Demir ve Dosay Gökdoğan, 2008). Matematik tarihi alanında en önemli çalışma Abdülhamîd ibn-i Türk’ün Katışık Denklemlerde Mantıki Zarûretler Adlı Yazısı ve Zamanın Cebri adıyla Sayılı’nın hazırladığı eserdir. Bu çalışmada Sayılı, el-Hârezmî’nin ikinci derece denklemlerinin çözümünde kullanılan geometrik yöntemlerin kurucusu olmadığını kanıtlamıştır (Unat, 2004). Abdülhamid ibn Türk’ün cebir kitabının Hârezmî’nin ilk cebir kitabı yazarı olması vasfını şüpheli bir hale getirdiğini belirterek ibn Türk’ün matematik tarihindeki yerini belirtmiştir. Unat (t.y.), matematik tarihi ile ilgili diğer çalışmalarının (6 adet) ismine de yer vermiştir.

 

 

 

 

 

 

 

 

Fizik Tarihi Alanındaki Çalışmaları

 

 

 

Fizikle ilgili olarak Farabi ve İbn Sina gibi Türk filozof ve bilim adamlarının çalışmalarını incelemiş, Farabi’nin “halâ” (boşluk) ile ilgili makalesini ayrıntılı biçimde ele alarak konuya deneysel boyutta yaklaştığını göstermiştir (“TDV İslam Ansiklopedisi”, t.y.). Fârâbî’ye ilişkin Necati Lugal ile birlikte yazmış olduğu eser Ebû Nasri’l-Fârâbî’nin Halâ Üzerine Makalesi oldukça önemlidir (Unat, t.y.).

İbn Sina’nın harekete dair araştırmalarını da inceleyerek onun bu konuya getirdiği yenilikleri ve Aristo’ya yaptığı itirazları, yine Newton’un birinci ve ikinci hareket kanunlarına yaklaşımını ortaya koymuştur (“TDV İslam Ansiklopedisi”, t.y.). Sayılı’nın katkılarıyla hazırlanan İbn-i Sînâ Doğumunun Bininci Yılı Armağanı adlı eser İbn Sinâ’yı bütün yönleriyle tanıtan muhteşem bir eserdir. Bu armağanda Sayılı, İbn Sinâ’nın Buridan’ı ve Buridan’ın çalışmalarının ise Newton’u etkilediğini göstermiştir (Unat, t.y.).

Profesör Sayılı, optik alanında, özellikle de gökkuşağına hem Aristotales hem de el-Karafi tarafından getirilmiş açıklama üzerinde de araştırmalar yapmıştır (Türker-Küyel, 1996). Unat (t.y.), fizik tarihiyle ilgili diğer çalışmalarının (8 adet) ismine de yer vermiştir.

 

 

 

 

 

 

 

Türk Dili ile İlgili Çalışmaları

 

Sayılı, 1978 tarihinde Türkçenin bilim dili olabilmesi için neler yapılması gerektiği konusundaki görüşlerini “Bilim ve Öğretim Dili Olarak Türkçe” adlı kapsamlı makalesinde yayımladı. Sayılı’ya göre Türkçenin gelişmesi için bilim ve öğretim dili olarak kullanılması gerekiyordu. Yabancı dil çok iyi öğretilmeliydi ama yabancı dille öğretim yapılmamalıydı (Unat, t.y.).

Sayılı’nın asıl amacı, Türk dilinin öz zenginliğini meydana çıkarmak, onu dünya dilleri arasında, değerine yaraşır yüksekliğe eriştirmektir. Türkçenin geliştirilmesi, zenginleştirilmesi ve yabancı dillerin boyunduruğundan kurtarılması gerekliliğinin yanı sıra dilimizi bir bilim dili olarak geliştirme ve terim varlığımızı azimli bir şekilde zenginleştirme gerekliliğinin de üzerinde durmaktadır (Dinç, 2019). Matematik, fizik, felsefe gibi değişik bilgi dallarını ilgilendiren bu çalışmasında, eşanlamlı, yakın anlamlı Türkçe sözcükler türeterek, dilimizi zenginleştirmede önemli bir kültürel etkinlikte bulunmuştur (Uğurlu, 1996).

Ord. Prof. Dr. Aydın Sayılı tarafından türetilen bu sözcüklerden bazıları şunlardır: Konumlanma dizgesi (koordinat sistemi), engi (apsis), ingi (ordinat), izelgen (fonksiyon), izelge (grafik), oramsal (rasyonel), ineç (sinüs), keseç (kosinüs), teğeç (tanjant), denkmeç (ekvator), çizit (diagram), tümelgin (integral), düşünüm (tefekkür), gerekircilik (determinizm), ettirgin (aktif), edilgin (pasif), yersel (mahalli).

 

Tıp Tarihi ve Hastaneler Alanındaki Çalışmaları

 

 

Aydın Sayılı’nın üzerinde bir hayli çalışmış ve doktora teziyle birlikte başlamış olduğu konu, İslam’da Rasathane’dir; ve, ona ek olarak, Medrese’dir, Hastane’dir ve Kütüphane’dir. Profesör Sayılı hastaneler hakkındaki çalışmalarının ancak bir kısmını yayınlamıştır (Türker-Küyel, 1996). Sayılı’nın doktora tezi İslam Dünyası’ndaki bilimsel kurumlar üzerinedir. Bu münasebetle tıp tarihi ve hastaneler üzerine de çalışmaları bulunmaktadır. Bu çalışmalarında Sayılı, İslam Dünyası’nda kurulan ilk hastaneleri ve özellikle Türklerin katkı ve etkilerini ele almıştır. Bu konuda en önemli makalesi “Turkish Medicine”dır (Unat, t.y.).

Demir ve Dosay Gökdoğan (2008); “Hârezmî ile Abdülhamîd İbn Türk ve Orta Asya’nın Bilim ve Kültür Tarihindeki Yeri” başlıklı makalesinde Aydın Sayılı’nın, Hint tıbbının İslam dünyasına geçişinde Türklerin rolünü, hastanenin bugünkü anlamda ilk defa Ortaçağ İslam dünyasında ortaya çıktığını ve hastane kurumunda İslam dünyasının Batı’ya etkilerini ortaya koyduğunu ifade etmektedir.

İslam Dünyasındaki ilk hastanelerle yakından ilgilenen Sayılı, çalışmalarıyla belirlemiş olduğu ilk yedi hastaneyi bize tanıtmıştır. O, bu hastanelerden beşinci [I. Mütevekkil’in (847-861) vezirlerinden Feth b. Hakan adlı bir Türk kumandan tarafından yapılan] ve altıncı [Tolunoğulları adlı Türk devletinin yöneticisi Ahmed b. Tolun tarafından kurulan] hastanenin Kahire’de Türk idareciler tarafından kurulmuş olduğunu saptamıştır (Kâhya, 1995). Unat (2013) tıp tarihi alanında Aydın Sayılı’nın 8 adet çalışmasının ismini vermektedir.

 

 

 

Diğer Çalışma Alanları

 

Ord. Prof. Dr. Aydın Sayılı;

(a) Ortaçağ İslâm Dünyası’nda Müslümanların ve Türklerin Bilime Yapmış Olduğu Katkılar,

(b) İslâm Dünyası’nda Eğitim Kurumları,

(c) Atatürk ve Bilim,

(ç) Uygarlıkların Bilime Katkıları,

(d) Bilim, Bilim Tarihi, Yöntemi ve Bilim Felsefesi,

(e) Kültür ve Uygarlık,

(f) Hârezmî, İbn Sînâ, Fârâbi, Beyrûnî, Kopernik,

(g) Tarih ve Edebiyat

(ğ) Ortaçağ İslam Dünyasındaki Bilimsel Çalışmaların, XII. Yüzyıldan Sonra Yavaşlamaya ve Duraklamaya Başlamasının Nedenleri,

alanlarında da çalışmalar yapmıştır (Sayılı, 1994; Kâhya, 1995; Türker-Küyel, 1996; Uğurlu, 1996; Unat, 2004; Demir ve Dosay Gökdoğan, 2008; Ayan, 2008; Unat, 2013).

 

KAYNAKÇA:

Ayan, D. (2008). Ordinaryüs Profesör Aydın Sayılı: Bilim Tarihinde Türk Entelektüel Kimliği, Ankara: Lotus Yayınevi.

Kâhya, E. (1995). Ord. Prof. Dr. Aydın Sayılı’nın ardından, Ankara Üniversitesi Osmanlı Tarihi Araştırma ve Uygulama Merkezi Dergisi, (6), 427-450.

Demir, R. ve Dosay Gökdoğan, M. (2008). Aydın Sayılı, Türk Kültüründen Görüntüler Dizisi: 80, Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı.

Dinç, Ş. (2019). Ord. Prof. Dr. Aydın Sayılı külliyatı cilt V-bilim ve öğretim dili olarak Türkçe (kitap tanıtımı), Erdem, (77), 321-324, doi:10.32704/erdem.657060.

Sayılı, A. (1994). Profesör Aydın Sayılı’nın kısa biyografisi ve bilimsel faaliyetleri, (M. Dosay, Çev.), Ankara Üniversitesi Osmanlı Tarihi Araştırma ve Uygulama Merkezi Dergisi, (5), 575-595.

TDV İslam Ansiklopedisi. (t.y.). Erişim adresi: https://islamansiklopedisi.org.tr/sayili-aydin

Topdemir, H.G. (1993). Ord.Prof.Dr. Aydın Sayılı’nın ardından, Felsefe Dünyası, (10), 74-80.

Türker-Küyel, M. (1996). Aydın Sayılı’nın hayat hikâyesi, eserlerinin değerlendirilmesi, eserlerinin listesi, Erdem, 9(25), 3-29.

Uğurlu, M. C. (1996). Büyük bir bilim tarihçisi Ord. Prof. Dr. Aydın Sayılı (1913-1993), Erdem, 9(26), 453-481.

Unat, Y. (2013). Ord. Prof. Dr. Aydın Sayılı, Dört Öge, (3), 1-23.

Unat, Y. (2004). A.Ü.D.T.C.F. bilim tarihi anabilim dalı, Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi, 2(4), 493-521.

Unat, Y. (t.y.). Ord. Prof. Dr. Aydın Sayılı, Erişim adresi: https://www.academia.edu/37785278/Ord._Prof._Dr._Aydın_Sayılı.pptx