Prof. Dr. Sevim Tekeli / Bilim Tarihine Katkıları

BİLİM TARİHİNE KATKILARI

 

[bilim tarihine katkıları pdf]

 

 

 

 

 

Tekeli’nin, ansiklopedi yazıları hariç tutulursa, 52 çalışmasının 21’i astronomi tarihi üzerinedir. Bu çalışmaların bir kısmı ise astronomi aletlerine ilişkindir. Bunlardan özellikle Takiyüddîn’in kurduğu İstanbul Gözlemevi’ne ilişkin çalışmaları dünya astronomi tarihi literatüründe önemli bir yer tutmaktadır. (UNAT, 2019)

 

Asistan olarak atandığı 1952 yılından itibaren, aralıksız olarak araştırmalarını sürdüren Tekeli’nin çeşitli dergilerde yayımlanmış birçok makalesi bulunmaktadır. Ayrıca konusu ile ilgili yurtiçi ve yurtdışında çeşitli toplantılara katılmış ve çeşitli bilimsel kurumlara üye olmuştur. (Unat, 2003)

 

 

Tekeli’nin 7 çalışması matematik tarihi üzerinedir. Bu çalışmalar Delos Problemi ve trigonometri çalışmaları üzerine yoğunlaşmıştır. Özellikle trigonometri çalışmalarında Takiyüddîn ve Kopernik karşılaştırması önemlidir. Bu çalışmasında Tekeli, Takiyüddîn’in trigonometrik çalışmalarının Kopernik’ten üstün olduğunu göstermiştir. (UNAT, 2019)

 

Ayrıca Tekeli, on üçüncü yüzyılın ünlü mühendisi Cezeri'nin eserinin Arapçadan açıklamalarıyla birlikte Türkçeye çevirmiştir. (Unat & Tekeli, 2015)

 

Coğrafya tarihi üzerine yapılan çalışmaların sayısı ise 6’dır. Bu çalışmalar da Pirî Reis ve Kaşgarlı Mahmud üzerinedir. Teknoloji tarihi üzerine ise 4 çalışması vardır. Bunlardan en önemlileri Takiyüddîn’in mekanik saatler üzerine olan eseri ve Cezerî’nin otomatlara ilişkin çalışmasının çevirisidir. İlkinde Takiyüddîn’in on altıncı yüzyılda Tycho Brahe ile birlikte saatleri astronomiye uyguladığını göstermiştir. İkinci yayın ise on üçüncü yüzyılın ünlü mühendisi Cezerî’nin eserinin Arapçadan açıklamalarıyla birlikte Türkçeye çevirisidir. Tekeli’nin genel bilim tarihine ilişkin 12 yayını vardır. Bunlardan Modern Bilimin Doğuşunda Bizans’ın Etkisi adlı kitabında, Rönesans’ın İstanbul’un Fethi’nden sonra Batı’ya ve özellikle de İtalya’ya kaçan Rum bilim adamlarının eseri olduğu tezini sorgulamış ve sadece Batılı kaynakları kullanarak bu tezin abartılı olduğunu ve Müslüman bilim adamlarının da bu konuda etkisi olduğunu ortaya koymuştur. (UNAT, 2019)

 

1959'da İngiltere’de 6 ay süreyle alanıyla ilgili araştırmalar yapan ve London College'de Bilim Tarihi Bölümü derslerine devam eden hocamız, 1960 tarihinde "Takiyuddin'in Sidretü' l-Münteha Adli kitabı ve 16. yüzyılda Astronomi Alanındaki Çalışmalar" adlı Tez ile doçent olmuştur. (Tekeli, 2004)

 

Genel bilim tarihine ilişkin ise Ankara Üniversitesi, Bilim Tarihi Anabilim Dalı çalışanlarıyla birlikte Bilim Tarihine Giriş adlı eserin hazırlanmasında öncü olmuştur. Kitap bu alanda yazılmış ilk eserdir ve pek çok üniversitede bilim tarihi derslerinde kaynak kitap olarak kullanılmaktadır. 2008 yılında kitabın dördüncü baskısı yapılmıştır. Tekeli’nin ayrıca Hoca İshak ve Salih Zeki üzerine çalışmaları da bu alanda önem taşımaktadır. (UNAT, 2019)

 

Tekeli ayrıca biri Felsefeye Giriş ve diğeri Bilim Tarihi olmak üzere lise ders kitaplarının yazarları arasındadır. Bunlardan Bilim Tarihi adlı lise ders kitabı Bilim Tarihine Giriş adlı kitabın temelini oluşturmaktadır. (UNAT, 2019)

 

Tekeli'nin “genel bilim tarihine” ilişkin çok sayıda yayını vardır. Bunlardan Modern Bilimin Doğuşunda Bizans'ın Etkisi adlı kitabında, Rönesans'ın İstanbul'un Fethi'nden sonra Batı'ya ve özellikle de İtalya'ya kaçan Rum bilim adamlarının eseri olduğu tezini sorgulamış ve sadece Batılı kaynakları kullanarak bu tezin abartılı olduğunu ve Müslüman bilim adamlarının da bu konuda etkisinin olduğunu ortaya koymuştur. Genel bilim tarihine ilişkin ise Ankara Üniversitesi, Bilim Tarihi Anabilim Dalı çalışanlarıyla birlikte Bilim Tarihine Giriş adlı eserin hazırlanmasında öncü olmuştur. Kitap bu alanda yazılmış ilk eserdir ve pek çok üniversitede bilim tarihi derslerinde kaynak kitap olarak kullanılmaktadır. 2012 yılında kitabın sekizinci baskısı yapılmıştır. Tekeli'nin ayrıca Hoca İshak ve Salih Zeki üzerine çalışmaları da bu alanda önem taşımaktadır. (Unat & Tekeli, 2015)

 

Her şeyden önce Tekeli’nin, Sayılı’dan sonra Türkiye’de bilim tarihinin kurumsallaşmasında tartışmasız önemli bir yeri vardır. Türkiye’de genelde bilim tarihin, özelde ise astronomi tarihinin gelişmesinde önemli katkıları bulunmaktadır. Türkiye’de yetişen ilk bilim tarihçisi, ilk astronomi tarihçisi ve en önemlisi bu alanda ilk bilim kadınıdır. Bilim tarihi çalışmaları tarihsel yöntemi içerdiğinden eleştirel metin çalışmalarına dayanmaktadır. Tekeli’nin birçok çalışması da eleştirel metinlere dayanmaktadır. Tekeli, Türkiye’de bilim tarihi çalışmalarında eleştirel metin çalışmalarının da yerleşmesini sağlamıştır. (UNAT, 2019)

 

1960 yılında Takiyuddin'in Sidret ül-Münteha Adli Zici ve 16. yüzyılda Astronomi Alanındaki Çalışmalar adlı doçentlik tezi ve 1967 yılında On Altıncı Asırda Osmanlılarda Saat ve Takiyuddin'in "Mekanik Saat Konstrüksiyonuna Dair En Parlak Yıldızlar Adlı Eseri adlı profesörlük teziyle Osmanlı astronomine ilişkin bilinenleri değiştirdi. Bu çalışma aslında astronomi alanında saatler konusunun ilk defa Takiyüddin tarafindan ele alındığını gösteren bir çalışmadır. Böylece Tekeli, Takiyüddin'in mekanik saat tarihinde Takiyuddin'in müstesna bir yeri olduğunu kanıtladı. Takîyüddin'in yapıtı, İslâm Dünyası'nda mekanik saatlere ve saat yapımına ilişkin bilinen ilk eserdir. Kanuni Süleyman devrinde İmparator Ferdinand'ın sefiri olarak Osmanlı İmparatorluğu'na gönderilen Baron Busbecq'in seyahatnamesinde, Türklerin mekanik saatlere ilgi duymadıklarını belirtmesinden üç yüzyıl sonra kaleme alınmıştır. Takîyüddin'in cep, duvar, masa saatlerinin yanında astronomik saatlerle gözlem saatlerini anlattığı bu kitabı, Batı Dünyası da dâhil olmak üzere, bu yüzyılda bu konuda kaleme alınmış en kapsamlı kitaptır. (Unat & Tekeli, 2015)

 

Tekeli Islam astronomisine ilişkin çeşitli çalışmalar da yapmıştır. Bunlardan birisi Meraga Gözlemevi'nin gözlem araçlarını tanıtan Urdi'nin Risale fi Keyfiyet el-Ersad (Araştırma, Cilt 8, 1972, s. 1-171) adlı eleştirel metindir. Urdî, Meraga Gözlemevi'nin (1259) kurucusu olan Nasiruddin Tusi ile birlikte çalışmış ve burada yapılan gözlem araçlarımı bu eserinde tasvir etmiştir. Tekeli Urdi'nin bu eserinden yola çıkarak bu aletlerin inşasında çok titizlik gösterildiğini ve araçların oldukça dakik olduğunu vurgular. (Unat & Tekeli, 2015)

 

Tekeli ayrıca "İslam Dünyasında Güneş Parametrelerinin Hesabi" (Araştırma, Cilt 5 1967) adlı makalesinde ve ayrıca "Biruni'de Güneş Parametreleri Hesabı" (Belleten, Cilt 27, 1963, s. 25-33) ve "Solar Parameters and Certain Observational Methods of Taqi al-Din and Tycho Brahe" (Ithawa, 26, VIII-2, Hermann-Paris 1962, International Congress of History of Science, 1962) adlı makalelerinde, İslam Dünyası'nda Güneş'in eksantisite ve apoje noktalarına ilişkin hesaplamaları incelemiş ve daha önce İslam Dünyası'nda bu alanda Hipparkos ve Batlamyus'un izlendiği ve yeni bir yöntemin geliştirilmediği görüşünü değiştirmiş ve İslam astronomlarının bu ölçümlerde yeni yöntemler geliştirdiğini göstermiştir. (Unat & Tekeli, 2015)

 

Tekeli, bu yayınlarıyla da Ortaçağ İslam Dünyası'nda kurulmuş olan iki önemli gözlemevinin dünyaca tanınmasını sağlamış ve İslam astronomlarının katkılarımı birinci elden kaynaklara dayanarak serimlemiştir. (Unat & Tekeli, 2015)

 

Kaynakça:

-Unat, Y. (2019) Sevim Tekeli Kimdir, Bilim ve Ütopya

-Unat, Y. & Tekeli, S. (2015). Astronomi Tarihi Çalışmaları ve Prof. Dr. Sevim Tekeli. Dört Öge , (7) , 3-14.

-Unat, Y. (2003) Türkiye’de Bilim Tarihi Araştırmalarının Dünü ve Bugünü, Ankara, 100-102

-Unat, Y. (Nisan 1992).   Bilim Ve Felsefe Metinleri, cilt 1 sayı 1, 5-28.

-Tekeli, S. (2004). Prof. Dr. Sevim Tekeli’ye Armağan, Makaleleri ve Bildirileri.